Ο Διονύσιος ο «Φιλόσοφος»

Γρεβενών, γεννημένος στην Παραμυθιά γύρω στο 1560. Έγινε μοναχός στο Διχούνι σε πολύ μικρή ηλικία. Αργότερα, στην ηλικία των 15, έφυγε στην Πάδοβα για σπουδές στην Ιατρική, Φιλοσοφία, Φιλολογία, Λογική, Αστρονομία και Ποίηση και το 1582 εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Οι σπουδές του τον έκαναν να αποκτήσει μια ευρεία αντίληψη για το έθνος και την ελευθερία.

Δέκα χρόνια αργότερα αναδείχτηκε μητροπολίτης Λάρισας. Κατοικούσε στα Τρίκαλα, και γι΄ αυτό ονομάζονταν και Τρίκκης. Ήταν μορφωμένος και προοδευτικός. Αρχικά ήρθε σε συνεννόηση με τον Δούκα του Νεβέρ και άρχισε να οργανώνει τους Έλληνες για να εξεγερθούν. Επειδή χρησιμοποίησε χρήματα της εκκλησίας για τους μυστικούς του σκοπούς προδόθηκε και αναγκάστηκε να καταφύγει στην Ιταλία και Ισπανία. Εκεί συνεννοήθηκε και με τον Πάπα και ίσως και με τον Έλληνα Ιωάννη Μινώτο για να κάνει εξέγερση.

Επέστρεψε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στο μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου μεταξύ Κερασόβου και Ραδοβύζι. Διέτριψε αρκετά χρόνια και έπειτα πήγε στα Γιάννενα. Είχε μεγάλη επιρροή στην Θεσπρωτία. Ηγήθηκε δύο εξεγέρσεων αγροτών εναντίον των Τούρκων, μία στην περιοχή των Αγράφων το 1600 και μία το 1611 στα Ιωάννινα, τα οποία μάλιστα κατέλαβε για λίγο. Μετά την αποτυχία της τελευταίας εξεγέρσεως τον Σεπτέμβριο του 1611, βρήκε τραγικό θάνατο (γδάρθηκε ζωντανός) στα χέρια των Τούρκων, χωρίς, όπως αναφέρεται, να λυγίσει ούτε στιγμή. Το δέρμα του οι Τούρκοι το γέμισαν με άχυρο, και το περιέφεραν από πόλη σε πόλη μέχρι την Κωνσταντινούπολη. Αυτό αποδεικνύει τον κίνδυνο που διέτρεξαν οι Οθωμανοί από τις επαναστατικές πρωτοβουλίες του Διονυσίου. Δεν είναι βεβαίως ευρέως γνωστό ότι αντίθετοι στις κατά καιρούς εξεγέρσεις εναντίον των Οθωμανών ήταν και η επίσημη εκκλησία της εποχής, αλλά και πολλοί έλληνες  τοπικοί άρχοντες ή οπλαρχηγοί.

Η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου καθαίρεσε τον Διονύσιο. Από τους εχθρούς του (τούρκους και έλληνες) αποκαλούνταν ειρωνικά «Σκυλόσοφος». Ο Μάξιμος ο Πελοποννήσιος έγραψε λίβελο εναντίον του, με τίτλο «Στηλιτευτικός λόγος κατά Διονυσίου και των συναποστησάντων αυτώ εις Ιωάννινα». Τα τραγικά αυτά γεγονότα εξελίχθηκαν ως εξής:

Τη νύχτα της 10ης προς την 11η Σεπτεμβρίου του 1611, ένα σώμα περίπου χιλίων χωρικών από τη Θεσπρωτία και τις γύρω περιοχές έκανε έφοδο στα Ιωάννινα, πραγματοποιώντας εξέγερση εναντίον των Τούρκων. Οι χωρικοί ήταν οπλισμένοι με ρόπαλα, δρεπάνια, σφεντόνες και ό,τι άλλο όπλο μπορούσε να βρει ο καθένας.

Υποκινητής και επικεφαλής της εξέγερσης ήταν ο καθηρημένος μητροπολίτης Τρίκκης (Τρικάλων), Διονύσιος ο Φιλόσοφος. Ακολουθώντας τις οδηγίες των δύο ηγετικών στελεχών Ζώτου Τσίριπου και Γεωργίου Ντελή, το πλήθος εισέβαλε στο τουρκικό διοικητήριο, που βρισκόταν στην περιοχή της Καλούτσιανης Ιωαννίνων και έβαλε φωτιά. Ο Οσμάν πασάς και οι άντρες του αιφνιδιάστηκαν και την τελευταία στιγμή κατάφεραν να τραπούν σε φυγή με κατεύθυνση το Κάστρο της πόλης.

Ο Διονύσιος τους ακολούθησε και άρχισε να τους πολιορκεί. Η εξέγερση του Διονύσιου αν και ήταν καλά οργανωμένη, απέτυχε, καθώς πολλοί Έλληνες κάτοικοι του Κάστρου τον πρόδωσαν και αντί να τον βοηθήσουν, όπως είχαν υποσχεθεί, ανοίγοντας τις πύλες του κάστρου, τάχθηκαν στο πλευρό των Τούρκων. Οι πολιορκημένοι Τούρκοι σώθηκαν από τμήμα του ιππικού τους, που πρόλαβε να φτάσει έξω από το κάστρο και να καταστείλει τους εξεγερμένους. Περίπου 200 άντρες βρήκαν τραγικό θάνατο, ενώ ο Διονύσιος κατάφερε να κρυφτεί σε μια σπηλιά. Οι εχθροί του όμως που είχαν παραλλάξει το προσωνύμιό του από «Φιλόσοφο» σε «Σκυλόσοφο», τον κατέδωσαν και συνελήφθη από τους Τούρκους....