Εργασία και Κοινωνική Οικονομία Ανδρέας Ν. Λύτρας

            Η επικράτηση του μοντέλου των Συνεργατικών Τραπεζών στο Κεντρικό Επίπεδο προοιωνίζεται τη διεύρυνση των Συνεργατικών Πιστωτικών Ιδρυμάτων στις εμπορικές λειτουργίες του χρηματοπιστωτικού τομέα των εθνικών οικονομιών. Η εμπορική διαχείριση του χρήματος και των πιστώσεων, με αυτόν τον τρόπο, δίνει τη δυνατότητα να χρηματοδοτηθούν περιβαλλοντικές πολιτικές, πράσινες (επιθετικές) δράσεις και μορφές ήπιας ανάπτυξης, τις οποίες αναλαμβάνουν κατά προτεραιότητα συνεργατικές (μη-κερδοσκοπικές) οργανώσεις και επιχειρήσεις. Τη στιγμή που αυξάνεται το εθνικό και ευρωπαϊκό ΑΕΠ, αλλά και το ατομικό εισόδημα των πολιτών, ανασυγκροτούνται οι πόλεις, επιτυγχάνεται διατροφική επάρκεια, παράγεται υπέρ-επαρκώς και διανέμεται ενέργεια από τις ήπιες μορφές εκ των φυσικών πηγών της (ηλιακή, αιολική κλπ), μειώνεται η εκπομπή των αερίων του θερμοκηπίου, τη στιγμή μάλιστα που ενδυναμώνεται η λειτουργία της κοινότητας σε κάθε σημείο της ηπείρου.

            Μέσα από το προαναφερθέν υπόδειγμα η ανασυγκρότηση της οικονομίας δεν εμποδίζει, αλλά ευνοεί, την ανάπτυξη, με τη διεύρυνση των συναλλαγών, την αύξηση του εγχρήματου και μετρήσιμου πλούτου και διευκολύνει τη διανομή του παραγόμενου αποτελέσματος με επεκτεινόμενο εξισωτισμό. Οι αρετές της συνεργατικής και αλληλέγγυας οικονομίας επεκτείνουν την αξιοποίηση των παραγωγικών και οικονομικών δυνατοτήτων στο μηχανισμό της κατανάλωσης και την παροχή των απολύτως απαραίτητων υπηρεσιών για την ευημερία και τη συνεκτικότητα των κοινωνιών μας.

Η διάχυση των καταναλωτικών συνεταιρισμών δίνει τη δυνατότητα της εύκολης διεξόδου στην αγορά των προϊόντων (ακόμη και δημιουργημένων σε ειδικές συνθήκες-η λεγόμενη ηθική διανομή) των συνεταιρισμών και των ατομικών παραγωγών και τους τροφοδοτεί με αντοχή απέναντι στην καθηλωτική επιβολή των μονοπωλίων. Ταυτόχρονα οι συνεργατικές καταναλωτικές οργανώσεις συμβάλλουν αποφασιστικά στη μείωση του κόστους της κατανάλωσης, αλλά και στην ανακατεύθυνση του γούστου και των καταναλωτικών συμπεριφορών ή συνηθειών. Με αυτόν τρόπο μειώνεται η ανάλωση του εισοδήματος και αυξάνονται τα διαθέσιμα  για τις μεγάλες μάζες.

            Αρκετές από τις δράσεις που έχουν σήμερα εγκαταλειφθεί ή υπό-χρηματοδοτούνται από το κράτος σε παγκόσμια κλίμακα είναι δυνατόν να αναληφθούν από την συνεργατική κοινωνική οικονομία και να αποτελέσουν τον αναβαθμισμένο δείκτη για την ποιότητα του σημερινού πολιτισμού. Η φύλαξη των παιδιών, η φροντίδα των ηλικιωμένων, η παρασκευή των καθημερινών φαγητών, η καθαριότητα των κατοικιών, η μέριμνα για την για την ανάπτυξη των δημόσιων χώρων, η διαχείριση των πολιτιστικών αγαθών, η εκπαίδευση και η κατάρτιση των ενηλίκων, είναι ορισμένα μόνο από τα πάμπολλα πεδία της οικονομικής ανάπτυξης, της απασχόλησης και της κοινοτικής συνεκτικότητας, στα οποία μπορεί να συνεισφέρει αποφασιστικά ο συνεργατισμός. Η διεύρυνση των συγκεκριμένων δράσεων, έξω από τον κύκλο τόσο της κρατικής επιτροπείας όσο και της κερδοσκοπίας, μειώνει τον εξουσιαστικό έλεγχο στην πραγματική ζωή των πολιτών, αλλά και αντικαθιστά την κερδοσκοπική εξαχρείωση (καθώς αυτή συνδέεται με την ανθρώπινη ανάγκη) με τη συλλογική υπευθυνότητα που συνοδεύεται από την κοινωνική αποτελεσματικότητα.

            Στο υπόδειγμα του αναπτυγμένου συνεργατισμού, στο οποίο προσβλέπουμε, υπάρχει η ευκαιρία για την αξιοποίηση των θεαματικών δυνατοτήτων, που παρέχει η σύγχρονη και (παρούσα) αναπτυγμένη μορφή της οργάνωσης της εργασίας. Η πιο εντυπωσιακή μορφή οργάνωσης της εργασίας, η οποία παρέχει μεγάλα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στις σχετικές κερδοσκοπικές επιχειρήσεις, είναι η αυτόνομη εργασία (free-lancers ή πρόσφατα e-lancers) και η αυτό-διεύθυνση των «δικτύων» των «ομάδων εργασίας» (networks of working groups). Ο συνεργατισμός οφείλει, αν θέλει να προηγηθεί του οικονομικού ανταγωνισμού, να καινοτομήσει στη μορφή της ένταξης των εργαζομένων-συνεργατών και στην οργάνωση των ανθρώπινων δυνάμεων στην εργασιακή διαδικασία. Εξηγούμαι, πως ο συνεργατισμός δεν έχει κανένα λόγο να αναπαραγάγει την εξαρτημένη μισθωτή εργασία στις δραστηριότητες κάθε μορφής, καθώς αυτή αντιπροσωπεύει «έναν ανεξήγητο φόρο υποτέλειας σε μια παρελθούσα (δηλαδή και παρωχημένη) οργάνωση του κερδοσκοπικού τομέα». Η «αυτόνομη εργασία», αντίθετα, συνταιριάζει απόλυτα με την ελεύθερη, ίση και αλληλέγγυα (τα συνώνυμα της δημοκρατίας) συμμετοχή στη συνεργατική οργάνωση. Η εργασιακή οργάνωση των «αυτόνομων εργαζομένων» στο συνεργατισμό υλοποιεί τις πιο αποδοτικές και σύγχρονες μεθόδους των σημερινών επιχειρήσεων, μόνο που αυτή δεν αποδίδει κέρδη στους ελάχιστους κατόχους του αποθέματος. 

            Καθώς η εργασία ήδη αλλάζει (και δυνάμεθα να την αλλάξουμε περισσότερο με καινοτομία και κοινωνική αποτελεσματικότητα), δεν υπάρχει κανένας λόγος να διατηρήσουμε το «πανοπτικόν», δηλαδή την κρατική και εξουσιαστική εποπτεία πάνω στην κοινωνική ασφάλιση. Τα ήδη επιτυχημένα αλληλασφαλιστικά ταμεία διαχειρίζονται την αυτονομία των πόρων των εργαζομένων σε συνεργατική βάση. Φροντίζουν με αυτόν τον τρόπο για τα συμφέροντα των μελών τους και ταυτόχρονα διαθέτουν, εξασφαλίζοντας τις σχετικές ωφέλειες, τους πόρους τους για την ενίσχυση της καθαρής θέσης των συνεργατικών τραπεζών και τη χρηματοδότηση των συνεργατικών δράσεων σε κάθε πεδίο της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας. Είναι προφανές σε εμάς ότι αυτή η κορύφωση, σαν αποτέλεσμα από το ίχνος ενός νέου παραγωγικού ειρμού και ιστού, είναι το μόνο ασφαλές πλαίσιο στρατηγικής, το οποίο ως όχημα μπορεί, να εξυπηρετήσει την ανάπτυξη της πράσινης πολιτικής.

            Η πράσινη πολιτική, με την προκείμενη στρατηγική συμμαχία με το συνεργατισμό, είναι δυνατό να δημιουργήσει. μάλιστα, τις συνθήκες μια νέας πολιτικής ηγεμονίας τουλάχιστον στο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Η δυναμική της πολιτικής ηγεμονίας του πράσινου κινήματος θα είναι έτσι εφικτή, επειδή, μαζί με τις ιδιαίτερες προθέσεις και στοχεύσεις των ευρωπαίων πρασίνων, θα υπηρετούνται βασικοί σκοποί και ανεκπλήρωτες ελπίδες όλων των πλευρών και των τάσεων του προοδευτικού κινήματος. 

            Αυτή η πολιτική ηγεμονία των ευρωπαίων πρασίνων δύναται να αγγίξει τη μεγάλη μάζα των πολιτών, δίνοντας διέξοδο και αποτελεσματικό περιεχόμενο στις μεγάλες πλειονότητες των ευρωπαϊκών λαών:

            Η Ελευθερία, μαζί με την ομοαίματη αδελφή της, την Εργασιακή Αυτονομία, ευνοεί, καθώς δεν συγκρούεται με την συναλλακτική ελευθερία, την οικονομική και την πολιτική ελευθερία, τη γενική και ενισχυόμενη δημοκρατία, όπως και τα πλέρια ατομικά δικαιώματα.

            Η Ισότητα, πέραν του σημερινού απόλυτου περιορισμού της στον προσδιορισμό της έναντι του νόμου, εκδιπλώνεται στην ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση, την κατάρτιση, την παραγωγική πρωτοβουλία, την εργασιακή και την ανιεράρχητη οργανωτική ισότητα των επιχειρηματικών οργανώσεων. Δύναται, δηλαδή, να βρεθεί εγγύτερα στην εκπλήρωση της γενικής ισότητας που αποτέλεσε στόχο των αστικών επαναστάσεων, αλλά είναι σήμερα μια ουτοπία.

            Η Αλληλεγγύη, αλλιώς η Αδελφότητα, είναι για πρώτη φορά ένας εφικτός, πλήρως πραγματοποιήσιμος στόχος. Και μάλιστα σε αυτήν την προοπτική οι ίδιοι οι πολίτες παραγάγουν τα μέσα και τα πράγματα ή τις διαδικασίες για την υλοποίηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, μέσα από δημοκρατικές λύσεις ακόμη και στην οικονομία (κάτι αδύνατον σήμερα). Με αυτόν τρόπο, δεν θα ισχυρίζονται οι διαχειριστές της δήθεν ουδέτερης εξουσίας, ότι τα κοινωνικά δικαιώματα είναι αμφισβητήσιμες παροχές των εχόντων στους ενδεείς της κοινωνίας και βεβαίως οικονομικά επιβαρείς.              

Αυτό το περιεχόμενο της Ελευθερίας, της Ισότητας και της Αδελφότητας, απεικονίζει πλήρως και αυθεντικά τις προσδοκίες των επινοητών της σύγχρονης δημοκρατικής κοινωνίας. Οι συντηρητικές δυνάμεις της Ευρώπης και του πλανήτη πρέπει σε αντιπαράθεση, να επινοήσουν «τέρατα και διανοητικά αίσχη» για να αντιτείνουν στην ακεραιότητα των στόχων του. Αν επιτευχθούν, ωστόσο, θα ανακαλύψουν, ερχόμενοι στη νέα κατάσταση, ότι ζουν σε άλλο κόσμο, όπου η δημοκρατία είναι γενική, η οικονομία εκφράζει την απαγόρευση των αποκλεισμών και τείνει να μοιράζει στα ίσια τις αναλογίες της παραγωγής (κράτος, κερδοσκοπία και συνεργατισμός), με κάλυψη αναγκών, αντιστροφή των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων και αειφόρο ισορροπία του πλανήτη με την ανθρώπινη κοινωνία.

Μπορεί να γίνει πραγματικότητα. Είναι η κοινωνική δημοκρατία του μέλλοντός μας.  Θα γίνει πραγματικότητα; Δεν γνωρίζω. Είμαι άνθρωπος, βλέπω ψηλά. Αξίζει να προσπαθήσουμε. 

Η Εργασία και οι Προοπτικές του Συνεργατισμού

Στο πρώτο μέρος της εισήγησής μου σταχυολογώ τις σημαντικότερες διεθνείς εξελίξεις στην παραγωγική οργάνωση και την εργασία, μετά την υπέρβαση του φορντισμού-τεϊλορισμού. Διαπιστώνουμε, αρχικά, πως στην παρούσα φάση όλες οι αναπτυγμένες χώρες κυριαρχούνται από τον τομέα των υπηρεσιών, τόσο στην παραγωγή του πλούτου (Διάγραμμα 1) όσο και στην απασχόληση (Διάγραμμα 2). Σε αυτό το περιβάλλον το κράτος είναι παντού στις αναπτυγμένες χώρες, με τεράστια διαφορά, ο μεγαλύτερος ενιαίος εργοδότης (Διάγραμμα 3). Οι ιδιώτες εργοδότες (μικροί και μεγάλοι) είναι, ταυτόχρονα, μια μικρή, ίσως και ισχνή, μειονότητα του εργαζόμενου πληθυσμού (όσο πλουσιότερη είναι η χώρα τόσο μικρότερη η αναλογία των εργοδοτών-Διάγραμμα 4).

Διάγραμμα 1[1]

Διάγραμμα 2[2]

Διάγραμμα 3[3]

Διάγραμμα 4[4]

Στόχος των σημαντικότερων ιδιωτικών επιχειρηματικών επιλογών, την ίδια περίοδο, ήταν η σταθερή και σημαντική αύξηση της παραγωγικότητας, η οποία διευκολύνει την ευρεία κερδοφορία. Μεταξύ των καινοτομιών που επινοήθηκαν, με σκοπό την εντατικοποίηση της αποδοτικότητας της εργασίας, αλλά και του ανταγωνισμού μεταξύ των εργαζομένων, ήταν οι «ομάδες εργασίας» (με χαρακτηριστικά αυτό-διεύθυνσης), οι οποίες στελεχώνονται από απασχολούμενους διαφορετικών καθεστώτων εργασίας (πλήρως και κανονικώς εργαζόμενους, μερικώς απασχολούμενους, «δανεικούς» από άλλους εργοδότες και σε μεγαλύτερο βαθμό αυτοαπασχολούμενους χωρίς ιδιοκτησία). Στο σημείο αυτό διευκρινίζω ότι στο πλαίσιο των επινοήσεων και καινοτομιών ενυπάρχουν κάποιες ενεργείς δυνατότητες που με τους κατάλληλους χειρισμούς μπορούν να μεταβληθούν σε ευκαιρίες για τους φορείς της εργασίας. Ιδίως πρέπει να εκτιμηθεί θετικά η δυναμική της αυτενέργειας των «ομάδων εργασίας» και η συστηματική συνεργασία τους με νέου τύπου αυτοαπασχολούμενους («e-lancers»-Διάγραμμα 5) στα εικονικά δίκτυα των «ομάδων εργασίας» (όπως στην τηλεργασία).

Διάγραμμα 5[5]

Επισημαίνω την αντιφατική συνύπαρξη δύο δεδομένων, μέχρι την έκρηξη της κρίσης του 2007-8: α) Αντίθετα από τις ανεδαφικές «πίστεις» που καλλιεργούνται, αυξάνονται οι απασχολούμενοι γενικά και οι μισθωτοί εργαζόμενοι ειδικότερα, σε όλες τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες (μεταξύ των οποίων και στην Ελλάδα), παρά τη διευρυμένη εφαρμογή των νέων τεχνολογιών και των αυτοματισμών, αλλά και τη «φιλελευθεροποίηση» των οικονομικών συνθηκών, και β) Καταβυθίζεται το πραγματικό κόστος της εργασίας και ευρύνεται η επισφάλεια ή αμφισβητείται η σταθερότητα των θέσεων εργασίας (μερική απασχόληση, «απίθανες» μορφές ευελιξίας, κλπ). Αποτέλεσμα αυτής της αντίφασης ήταν ότι η φτώχεια είναι χαρακτηριστικό και των εργαζομένων, ενώ στη μεταπολεμική περίοδο αφορούσε μόνον τους ανέργους και τους εργασιακά περιθωριοποιημένους.

Διάγραμμα 6[6]

Διάγραμμα 7[7]

Στην περίοδο, η οποία ακολούθησε την πρόσφατη οικονομική κρίση, οι συνθήκες έγιναν ακόμη πιο αντίξοες για τους φορείς της εργασίας και σε ορισμένες περιπτώσεις ανυπόφορες. Σε αρκετές από τις χώρες, με διαφορετικές εκδηλώσεις των προβλημάτων, η ανεργία έγινε το συνοδό στοιχείο της ζωής των εργαζομένων και η αναγκαστική «αχρηματία» ή και η στέρηση ενεργές μέρος της περιθωριοποίησής τους.

Στις ΗΠΑ και την Ιαπωνία η ανεργία ελέγχθηκε και κατεστάλη, με περαιτέρω αύξηση της δημόσιας χρηματοδότησης της οικονομίας (με αύξηση του δημόσιου χρέους και του ελλείμματος του προϋπολογισμού).

Διάγραμμα 8[8]

Διάγραμμα 9[9]

Στην ΕΕ η επιλογή ήταν αντίστροφη, μέσω της διεύρυνσης της λιτότητας και της διεύρυνσης της αναγκαστικής «αχρηματίας». Η ανεργία διευρύνθηκε στις χώρες με τα σημαντικότερα προβλήματα, σε ποσοστά που υποδεικνύουν ουσιαστική εμπλοκή του καπιταλισμού (Ελλάδα, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Κύπρος), και με τρόπο κατά τον οποίο η οικονομική απελπισία έγινε βαθύτερη για πολύ μεγάλη μάζα του πληθυσμού.

Διάγραμμα 10[10]

Μεταξύ των θεμάτων που αξίζουν μνείας, είναι πως στην Ελλάδα συνέβη για πρώτη φορά τα τελευταία εξήντα χρόνια να πέφτει η αναλογία των μισθωτών και αυξάνεται η αναλογία των αυτοαπασχολουμένων (στη μόνη χώρα με μνημόνια)!

Σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες η ανάπτυξη εναλλακτικών επιλογών τόσο για την αύξηση της απασχόλησης και τη βελτίωση των εισοδημάτων είναι μια οφειλή. Η εναλλακτική επιλογή για την ανάπτυξη της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας είναι ταυτόχρονα μια μείζων ευκαιρία. Η ίδια διαπίστωση, άλλα και η θεσμική μέριμνα, από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη χώρα μας, κάνει την ευκαιρία μέρος της βεβαιότητας για τη δήλωση μιας πραγματοποιήσιμης ουτοπίας, δηλαδή ως αναπόσπαστο μέρος της απολύτως απαραίτητης, επομένως, και της επόμενης πραγματικότητας. Εκεί ακριβώς εντοπίζεται το δεύτερο μέρος της εισήγησης.

Η ανάπτυξη της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας είναι απολύτως συμβατή με τις σημερινές αξιώσεις και αποτελεί μια ουσιαστική διέξοδο στα σημερινά αδιέξοδα της  πολιτικής περί της δράσης του Δημοσίου και ιδίως της δημόσιας χρηματοδότησης της οικονομίας. Είναι, παράλληλα, ελπιδοφόρα εναλλακτική επιλογή, απέναντι στις δυσκαμψίες της ιδιωτικής επιχειρηματικότητας, η οποία συνήθως αδρανεί ή απέχει όταν δεν προσδοκά την ανεμπόδιστη οικονομική αποδοτικότητα, δηλαδή και αμέσως την άφθονη κερδοφορία. Στις μεγάλες συνεισφορές της κοινωνικής οικονομίας στην κοινωνική οργάνωση εντάσσονται οι ακόλουθες όψεις της: 1) Η αυτόβουλη, συλλογική, ισότιμη και δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών. 2) Η ανάπτυξη της δημιουργικής πρωτοβουλίας και έκφρασης της κοινωνίας. 3) Η αποτελεσματική συλλογική παρέμβαση για τη λύση ή την άμβλυνση των κοινωνικών προβλημάτων και των οικολογικών οχλήσεων. 4) Η αύξηση της απασχόλησης, μέσω της πύκνωσης των συνεργατικών συνεταιρισμών, γεγονός που εκβάλλει στη δημιουργία εισοδημάτων και την αύξηση του εθνικού πλούτου. 5) Η αύξηση του διαθέσιμου εισοδήματος, λόγω της μείωσης των δαπανών των νοικοκυριών (ιδίως στην περίπτωση της δημιουργίας καταναλωτικών συνεταιρισμών). Η Ελλάδα, ωστόσο, διακρίνεται από τη χαμηλή συμμετοχή της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας στην παραγωγή του πλούτου και την απασχόληση (περί το 2,67%, ενώ στην ΕΕ αγγίζει το 7%- Πίνακας 1). Επιπλέον, η χώρα μας χαρακτηρίζεται από την έντονη μονομέρεια στην εθνική συνεταιριστική οργάνωση, στην οποία επικρατούσαν οι αγροτικοί συνεταιρισμοί.

Πίνακας 1[11]

Η εισήγηση καταλήγει στις ακόλουθες προτάσεις: i) Την άμεση ενίσχυση του συνεργατισμού στα αντικείμενα των καταναλωτικών και παραγωγικών συνεταιρισμών, των συνεταιρισμών κοινωνικής υποστήριξης και φροντίδας (φύλαξη παιδιών, νηπιαγωγεία, κοινωνικά φροντιστήρια, υποστήριξη ηλικιωμένων κλπ), τους συνεταιρισμούς παραγωγής ενέργειας (ήπιες μορφές από ανανεώσιμες πηγές) με αντίστοιχη αύξηση της απασχόλησης και των συνακόλουθων εισοδημάτων. Η ταχεία προσέγγιση της Ελλάδας προς τους ευρωπαϊκούς μέσους όρους θα προσθέσει πολλές δεκάδες χιλιάδες νέους απασχολούμενους και οικονομική βελτίωση για αμφότερους, τους παραγωγούς και τους καταναλωτές των παρεχόμενων υπηρεσιών. ii) Τη γεφύρωση της συνεργατικής ανάπτυξης με τις πρόσφατες εξελίξεις στην οργάνωση της εργασίας, διεθνώς, και επομένως με τη γόνιμη ενσωμάτωση των νέων τύπων εργασιακής συνεργασίας στις επιτυχημένες και πρωτοπόρες ιδιωτικές επιχειρήσεις. Ιδίως η ενσωμάτωση του υποδείγματος των «ομάδων εργασίας» (με αυτό-διεύθυνση) πρόκειται να τροφοδοτήσει, με τον κατάλληλο ανταγωνιστικό δυναμισμό, το μελλοντικό ανθρώπινο δυναμικό του συνεργατισμού και να συστείλει το κόστος για διευθυντικούς και λοιπούς εξοδευτικούς ελέγχους στην ανθρώπινη εργασία. iii) Την αξιοποίηση, στο συνεργατισμό, των νέου τύπου αυτοαπασχολούμενων,[12] προκειμένου να διαχειριστούμε δημιουργικά την ιδέα της ευελιξίας στην παραγωγική οργάνωση και, ταυτόχρονα για να μην αναπαραχθεί η μισθωτή εργασία που είναι γνωστή για την εξάρτησή της και τα μειωμένα δικαιώματα, κατά την παραγωγική διαδικασία,[13] στο χώρο της συλλογικότητας, της ισοτιμίας και της δημοκρατικής οργάνωσης. Η πρωτοκαθεδρία ή ακόμη και η μοναδικότητα της αυτόνομης εργασίας, η οποία ισορροπεί απολύτως με την ιδιότητα του πολίτη και την ατομική υπευθυνότητα, εντεταγμένη μέσα στις σύγχρονες παραγωγικές συλλογικότητες των «ομάδων εργασίας», προσφέρει τις απαραίτητες ισορροπίες μεταξύ ατομικής συνεισφοράς (και ωφέλειας) και συλλογικής δράσης. iv) Την επικουρία όλων των προηγουμένων παρεμβάσεων, από ένα νέο σύστημα καταπολέμησης της ανεργίας,[14] με στοιχεία της: τη μόχλευση δημόσιων και ιδιωτικών πόρων (Διάγραμμα 11) και την ενεργοποίηση των σημερινών ανέργων, με τη μορφή των αυτόνομων εργαζομένων (χωρίς να χρειάζεται να ενταχθούν στο δημόσιο ή η απασχόλησή τους να παρακολουθεί αναγκαστικά τη δημιουργία νέων ιδιωτικών επιχειρήσεων). Το προτεινόμενο υπόδειγμα παρέμβασης (ιδίως με τις συνέργειες στην κοινωνική οικονομία), μπορεί να συμβάλει στον αποφασιστικό περιορισμό της ανεργίας, σε σύντομο χρονικό διάστημα, και μάλιστα με ένα κόστος που είναι απολύτως προσιτό για τη σύγχρονη πολιτεία, ακόμη και όταν αυτή αντιμετωπίζει οξύτατα προβλήματα δημοσιονομικής διαχείρισης (λόγω του δημοσίου χρέους), δεν έχει την δυνατότητα άσκησης νομισματικής πολιτικής και κωλύεται να τροφοδοτήσει την οικονομία με  νέα νομισματική μάζα. Σε κάθε περίπτωση το κόστος του είναι συντριπτικά μικρότερο και η διαδικασία απείρως πιο ευέλικτη, σε σχέση με όλα τα προγενέστερα συστήματα (ακόμη και τα πολύ επιτυχημένα) κρατικής παρέμβασης για την καταπολέμηση της ανεργίας (Διάγραμμα 12).       

Διάγραμμα 11[15]

Διάγραμμα 12

Πηγή: IMF, 2016 (www.imf.org)∙ ILO, ILOSTAT (Database), Unemployment (www.ilo.org).